Jak zbudowana jest książka?

 

Budowa ksiazki

Rys. Budowa książki. I. Zwięz płaski, 2. Zwięz pojedyńczy, 3. Zwięz podwójny, 4. Materiał pokryciowy, 5. Okładzinówka, 6. Taśma, 7. Wąsy – sznurki łączone z okładzinówką lub przyklejone do wyklejki, 8. Klin, 9. Fragment okładzinówki, 10. Scyzura, ll. Blok książki, 12. Oporki, 13. Kapitałka, 14. Plątnik dolny, 15. Szycie na podwójne sznurki wypukłe. 16. Szycie na pojedynczy sznurek wypukły, 17. Szycie na sznurek zagłębiony, 18. Szycie na taśmę, 19. Gaza introligatorska, 20. Papier grzbietowy, 21. Woreczek, 22. Grzbietówka, 23. Grzbiet książki.


O budowie książki

Książka jaka jest każdy widzi, ale czym różni się wklejka od wyklejki, albo składka od okładki już nie dla wszystkich jest takie oczywiste. Budowa książki wcale nie jest skomplikowane, ale introligatorska nomenklatura nastręcza wielu problemów. Przekonaliśmy się o tym nie raz podczas wieloletniej pracy z książkami. Podstawowe pojęcia warto znać, choćby dlatego, że o wiele prościej się dogadać, mając pewność, że mówimy o tym samym.

Jak zbudowana jest książka?

Po więcej definicji odsyłamy do naszego słownika pojęć introligatorskich, a tymczasem zaczynamy.

Blok książki – składa się z trwale połączonych, za pomocą szycia i klejenia, zadrukowanych lub zapisanych arkuszy papieru (najczęściej w postaci składek powstałych ze złożenia odpowiednio zadrukowanego papieru) tworzących zwartą całość.

Gaza introligatorska – zwana merlą lub muślinem, to tkanina bawełniana, tkana rzadko, przeklejona krochmalem, służąca do wzmocnienia grzbietu bloku książkowego, charakteryzująca się znaczną wytrzymałością mechaniczną.

Grzbiet bloku książkowego – miejsce trwałego złączenia sfalcowanych (odpowiednio złożonych) arkuszy. Istnieje kilka sposobów łączenia kart. Najstarszym jest ścieg łańcuszkowy, polegający na szyciu składek w taki sposób, że nić przechodząca przez składkę splata się z nicią następnej tworząc na grzbiecie plecionkę w kształcie łańcuszka. Drugi sposób polega na zastosowaniu zwięzów skórzanych lub sznurkowych (pojedynczych lub podwójnych), wokół których okręcano nić przy zszywaniu składek. Współczesne szycie maszynowe polega na prostym połączeniu nićmi składek i zastosowanie kleju w celu trwałego złączenia bloku. Dla lepszego otwierania książki grzbiet jest wyokrąglany. Wyokrąglenie jest niezbędne przed nabiciem oporka. Grzbiet bloku książkowego może być wzmocniony gazą introligatorską, woreczkiem, płótnem i/lub papierem.

Grzbiet książki – to usztywnione pokrycie grzbietu bloku książkowego. Dawniej stanowił integralną część grzbietu bloku książkowego, z którym był zespolony w trwały sposób (tzw. oprawa organiczna). W oprawie tej istotne znaczenie ma prawidłowe uszycie składek oraz idealne uformowanie grzbietu bloku książkowego. Wszelkie wady powodują pękanie grzbietu książki podczas jej użytkowania i niszczenie zdobień grzbietowych. W okresie późniejszym zastosowano grzbietówkę. Dzięki niej, przy otwieraniu książki, grzbiet książki odstaje od bloku książkowego. Rozwiązaniem kompromisowym jest zastosowanie woreczka. Ma on zalety grzbietówki. Jednocześnie grzbiet książki jest mocny, a łączenie grzbietu z okładzinówkami w mniejszym stopniu jest narażone na naprężenia mechaniczne.

Guzy – wykonane z metalu, czasem z drewna, owalne wybrzuszenia przytwierdzone do oprawy. Zwykle stosowano po pięć na okładzinówkę (cztery w rogach, jeden w środku). Często spotyka się guzy tylko na spodniej stronie oprawy. Ochraniały oprawę przed ścieraniem się dekoracji.

Kanty – metalowe elementy używane do ochrony krawędzi oprawy.

Kapitałka – pasek skórzany lub sznurkowy, pleciony, tkany, wyszywany lub naklejany na obu krańcach grzbietu bloku książkowego, w celach ochronnych lub ozdobnych. Powstała najprawdopodobniej jako techniczne rozwiązanie problemu szycia kart pergaminowych. Nić, którymi szyto karty, nie kończyła się plątnikiem. Przeciągano ją poza składkę, po czym wprowadzano do następnej. Aby uchronić krańce składek przed przecięciem zastosowano na tych krańcach paseczki skóry. Często kapitałka była wiązadłem bloku książkowego z okładką (łączona podobnie jak zwięzy). Współczesna kapitałka to najczęściej tasiemka bawełniana lub jedwabna, pogrubiona z jednej strony, przyklejona stroną cieńszą do grzbietu. Stanowi ona ozdobne wykończenie grzbietu bloku książkowego.

Materiały pokryciowe – to różne materiały służące do obciągania okładzinówek i grzbietów opraw. Dawniej najczęściej używanym i najpraktyczniejszym materiałem pokryciowym była garbowana roślinnie skóra z osłów, mułów, kóz, cieląt, wołów, świń, owiec. Stosowano też, specjalnie wyprawiane skóry cielęce, owcze, kozie i skórki embrionów jagnięcych, zwane pergaminem. Skóra do opraw powinna być miękka i elastyczna. Oprawy skórzane nadają się doskonale do tłoczeń i nadruków. Później zastosowano tkaniny jedwabne, bawełniane, lniane, pokrzywowe: np. bukram – płótno lniane lub bawełniane grube, gęsto tkane; ekrudę – kolorowe, matowe płótno apreturowane z jednej strony; kaliko -płótno bawełniane, kolorowe, lśniące, dwustronnie apreturowane i prasowane; kanafas – ścisłe, apreturowane płótno lniane; płótno surowe – lniane, szare, nie- bielone, grube, ścisłe płótno, czasem jednostronnie apreturowane. Najważniejszą własnością tkanin jest stopień skurczu po nawilżeniu i wysuszeniu, różny dla wątku i osnowy, zależny od rodzaju surowca i splotu tkaniny. Materiał powinno dobierać się w taki sposób, aby skurcz tkaniny był mniej więcej równy skurczowi materiału usztywniającego (tektury, drewna). W celach oszczędnościowych stosowano w oprawach papier. Tylko miejsca łatwo zniszczalne (grzbiet, rogi oprawy) zaopatrywano w materiały trwalsze (tzw. oprawy w półskórek, półpłótno).

Blok ksiazki

Rys. Blok książki. 1. Główka grzbietu książkowego, 2. Góra bloku książkowego, 3. Żłobek, 4. Dół bloku książkowego, 5. Oporek, 6. Nóżki grzbietu książkowego, 7. Grzbiet bloku książkowego.


Narożniki
– metalowe, w późniejszych czasach skórzane lub płócienne (wykonywane zawsze z materiału mocniejszego niż reszta materiału pokryciowego) elementy oprawy mające za zadanie wzmocnienie rogów opraw i uchronienie ich przed szybkim uszkodzeniem.
Nóżki grzbietu książkowego – nazwa dolnego końca grzbietu bloku książkowego.

Okładzinówka – podstawowa część oprawy. Jest elementem ochronnym bloku książkowego. Ma za zadanie odizolować blok od wpływów zewnętrznych. Oprawa posiada dwie okładzinówki, przednią i tylną. Zwykle okładzinówka jest większa od bloku książkowego (z wyjątkiem miękkiej okładki przemysłowej). Połączona jest przegubem z grzbietem książki. W dawnych oprawach była wykonywana z drewna i przed obciągnięciem materiałem pokryciowym łączona na trwałe z blokiem książki. Potem drewno zastąpiła tektura. Współcześnie okładzinówka stanowi element okładki łączonej w procesie produkcji z blokiem książki. Okucia metalowe – sposób zabezpieczenia książki przed mechanicznym uszkodzeniem. W bogatych, jubilerskich oprawach wykorzystywano je do ozdoby. Nieraz całe okładzinówki ozdabiano blachami. W oprawach skromniejszych ograniczały się do guzów, narożników, kantów, klamer.

Oporek – jest to załamanie grzbietu bloku książkowego wzdłuż długiej krawędzi. Wykonywane symetrycznie (z dwóch stron). Oporek ma za zadanie wyrównać grubość okładzinówek przylegających do grzbietu oraz ułatwić pełne otwieranie książki. Jest niezbędny w oprawie organicznej. Oporek pełny tworzy z kartami bloku książki kąt 90, półoporek tworzy kąt 45.

Papier grzbietowy – jest to mocny, najczęściej szary papier lub bibułka japońska stosowane w celu wzmocnienia i wyrównania grzbietu książkowego.

Plątnik – to miejsce na grzbiecie bloku książkowego, w którym nić, przechodząc z jednego arkusza w drugi, zostaje zadzierzgnięta z odpowiednią nitką z poprzednich arkuszy. Plątnik może być zagłębiony poprzez nacięcie grzbietu bloku książkowego.

Przegub – to miejsce łączenia okładzinówki z grzbietem. Jest rodzajem zawiasu. Występują tu duże obciążenia mechaniczne i zmęczenie materiałów, co często prowadzi do rozpadu oprawy. Istnieją dwa rodzaje przegubów. Rowkowy – gdy krawędź okładzinówki jest oddalona od krawędzi grzbietu. Zwarty – kiedy krawędź okładzinówki przylega do krawędzi grzbietu.

Scyzura – to papierowe lub płócienne wzmocnienie łączenia bloku książkowego z oprawą. Scyzura jest wszywana razem z wyklejką do bloku książki. Potem jest przyklejana wraz z wyklejką do okładzinówki lub najpierw, przed obciągnięciem materiału pokryciowego, wpuszczana w okładzinówkę, po uprzednim rozwarstwieniu okładzinówki wzdłuż dłuższej krawędzi.

Trzon książki – (zwany także górą bloku książkowego), nazwa górnego brzegu bloku książkowego.

Wąsy – to zakończenia sznurków użytych do uszycia bloku książkowego, za pomocą których mocuje się sznurki w okładzinówkach.

Woreczek – jest to rurka z papieru lub bibułki japońskiej, przyklejona z jednej strony do grzbietu bloku książkowego lub tworzona (formowana) bezpośrednio na nim. Z drugiej strony do woreczka przykleja się grzbietówkę lub materiał pokryciowy oprawy. Często w oprawach organicznych, z powodu osłabienia dawnej skóry, zachodzi konieczność wyeliminowania obciążeń mechanicznych jakim jest poddawana skóra bezpośrednio zespolona z grzbietem bloku książki. Zastosowanie woreczka eliminuje obciążenia oraz umożliwia imitowanie oprawy organicznej w konserwowanych oprawach.

Struktura ksiazki
Wyklejka – jest to składka przyszyta lub przyklejona do pierwszego i ostatniego arkusza bloku książkowego. Najprostsza wyklejka składa się z dwóch kart. Dawniej często służyła do ozdoby. Wykonywano ją z jedwabiu, skóry, pergaminu, zdobionych papierów. Często służyła do robienia notatek. Zadaniem wyklejki jest ochrona przed zniszczeniem zewnętrznych arkuszy książki oraz odizolowanie bloku książkowego od oprawy. Dlatego w konserwacji współczesnej stosuje się wyklejki wzmocnione płótnem, wzbogacone w większą ilość kart (8-10) i wszywane w taki sposób, aby oprócz zadań ochronnych, spajały oprawę z blokiem i wzmacniały całość.

Zapinki (klamry) – stanowiły element zapięcia bloku książki. Służyły do zabezpieczenia wnętrza książki przed kurzem i światłem. Zapobiegały również wyginaniu się i deformowaniu kart pod wpływem czynników fizycznych. Najczęściej zbudowane były ze skórzanych pasków zakończonych metalowymi uchwytami i zapinkami. Zwykle stosowano klamry boczne (na dłuższym boku okładzinówki) od jednej do trzech sztuk. Rzadziej dodawano górną i dolną. Metalowe części były zdobione ornamentami. W oprawach, do których zaczęto stosować tekturę zamiast desek, klamry zostały zamienione na jedwabne lub lniane wstążki, skórzane paski, sznurki.

Zwięzy – to biegnące w poprzek grzbietu bloku książkowego paski skórzane, pergaminowe, taśmy bawełniane, lniane lub sznury konopne, lniane, ze zwijanej skóry, wokół których okręcano nić podczas zszywania składek. Zwięzy stanowią element konstrukcyjny, spajający składki w blok książkowy. Można zastosować zwięzy pojedyncze lub podwójne. Mogą być wypukłe, widoczne na grzbiecie w postaci wzniesień i zagłębione, niewidoczne na grzbiecie bloku i książki. Końce zwięzów wpuszczano w deski lub tektury przez otwory i rynienki, po czym sklejano je i kołkowano. Zwięzy uwypuklające się na grzbiecie oprawy były wykorzystywane do ozdoby książek.

Żłobek – nazwa zewnętrznego, przeciwległego do grzbietu bloku książki, najczęściej wklęsłego brzegu książki (bloku książkowego). Żłobek powstaje w wyniku wyokrąglania grzbietu bloku książkowego.

 

Poprzedni wpis
Słownik pojęć introligatorskich.
Następny wpis
Naprawa i oprawa ksiąg urzędowych.
Menu