Agat – narzędzie introligatorskie jak i pozłotnicze, służące do polerowania powierzchni pokrytych złotem w płatkach. W introligatorstwie są to brzegi bloku książkowego pokryte złotem w płatkach (prawdziwym lub imitacją). Stosuje się też aluminium w płatkach dla otrzymania „srebrnego” brzegu. Polerowane mogą być także brzegi barwione, np: na czarno.

W celach introligatorskich używa się trzech rodzajów agatu:

• fajkowego (wygięty w delikatny łuk) służy do polerowania brzegu żłobkowego książki (prawy bok bloku książkowego)
• płaskiego zaokrąglonego – do polerowania wstępnego
• płaskiego – do polerowania brzegu górnego i dolnego bloku książki.

Agat pozłotniczy wykonywany jest zwykle z kamieni półszlachetnych o dużej twardości, często z agatu, także z hematytu, krwawnika. W przeszłości stosowano też często kły dużych drapieżników (wilków, psów, rysiów).

Obecnie w Polsce złocenie prawdziwym złotem jest spotykane w głównie pracach konserwatorskich, kopiach i rzadziej we własnej twórczości artystycznej. W introligatorstwie złocenie płatkami złota brzegu książkowego jest obecnie unikatem, a to ze względu na olbrzymie trudności przy tej czynności oraz braku zainteresowania ze strony klienteli, jak i introligatorów.

Akcydens, druk akcydensowy (z łac. accidens, tzn. coś przypadkowego) – wyrób poligraficzny nie będący ani książką, ani czasopismem, ani też zadrukowanym opakowaniem. Zasadniczo jest to wyrób jednoarkuszowy, który może być w postaci jednej kartki, lub nierozciętej składki.

Akcydensy to samoistne druki o charakterze użytkowym lub okolicznościowym. Zaliczyć do nich można praktycznie wszystkie pozostałe druki, począwszy od znaczka pocztowego czy wizytówki, aż po plakat.

Podział akcydensów [edytuj]

* akcydensy informacyjne – druki służące do przekazywania informacji – np. afisze, cenniki, kalendarze, katalogi, obwieszczenia, plakaty, programy, prospekty, rozkłady jazdy, ulotki, wizytówki
* akcydensy manipulacyjne – druki przeznaczone do wypełniania lub wykorzystania w czynnościach urzędowych, handlowych itp., np. blankiety, bilety, banknoty, formularze, kwestionariusze, legitymacje, mandaty, świadectwa, znaczki pocztowe i skarbowe, zaświadczenia; wszelkiego rodzaju oficjalne dokumenty jak i papiery wartościowe
* akcydensy opakowaniowe – np. etykiety, metki, obwoluty, banderole
* akcydensy przemysłowe – np. kalkomania
* akcydensy wydawnicze – np. mapy, nuty

Potocznie akcydensami nazywane są wszystkie drobne wyroby poligraficzne, nie tylko jednokartkowe, ale także te o niewielkiej liczbie kartek.

Antybiga zwana też kontrbigą lub kanalikiem służy do obróbki introligatorskiej jaką jest bigowanie. Antybiga ma kształt taśmy z kanałem biegnącym wzdłuż jej osi. Szerokość i głębokość kanału jest różna i te parametry są najistoniejsze w doborze odpowiedniej antybigi dla bigowanego materiału: im grubszy materiał bigowany, tym szerszy i głębszy kanalik. Producenci antybig znakują ściany kanału umownymi kolorami w zależności od głębokości i szerokości kanału. Ściany kanału antybigi są przyklejone do nośnika metalowego (tradycyjne antybigi) lub preszpanowego (antybigi nowej generacji). Kanał antybig może biec dokładnie wzdłuż osi antybigi (antybigi symetryczne) lub być przesunięty do jednej z krawędzi (antybigi asymetryczne). Na jednej antybidze mogą być umieszczone dwa równolegle biegnące kanały (antybigi podwójne). Producenci wprowadzają również inne rodzaje antybig. Materiał (np. papier) za pomocą bigi umieszczonej w wykrojniku jest wtłaczany do kanału antybigi. Dzięki temu przetłoczenie jest trwałe, wyraźne, dostosowane głękością przetłoczenia do grubości bigowanego materiału.

Arkusz introligatorski – jednostka stanowiąca mierniki produkcji przy oprawie książki. W myśl nowego nazewnictwa określana jest składką introligatorską.

Biga (z niem. biegen – giąć) – w poligrafii element wykrojnika służący do wytłaczania linii zgięcia papieru.

Listwę bigującą wykonuje się ze stali o standaryzowanej grubości: biga dwupunktowa ma grubość 0,7 mm, biga trzypunktowa ma grubość 1,05 mm. Big trzypunktowych używa się do bigowania grubszych materiałów, głównie tektur, gdzie użycie big dwupunktowych mogłoby doprowadzić do pękania materiału.

Aby materiał w sposób trwały i estetyczny został zbigowany używa się antybig. Biga wtłacza materiał do rowka antybigi, którego szerokość i głębokość jest zależna od grubości materiału i kierunku włókien.

Bigowanie (przegniatanie) – proces introligatorski polegający na odciskaniu (wgniataniu) rowków w materiale, np. papierze lub kartonie w celu ułatwienia jego złamywania (składane opakowania kartonowe, okładki książek w oprawie klejonej itp.) lub w celu dekoracyjnym.
Bigowania można dokonywać za pomocą:

* big zamocowanych w wykrojnikach, a te z kolei umieszczane są w maszynach;
* taśm nagniatających montowanych na cylindrach dociskowych maszyn offsetowych;
* ręcznie za pomocą kostek introligatorskich.

Bigowanie można uznać za szczególny rodzaj tłoczenia.
Na odciśnięty rowek mówi się biga lub bardziej po polsku – przegniecenie.

Bigówka (przegniatarka)- maszyna introligatorska przeznaczona do bigowania (przegniatania, wygniatania, rylowania) okładek miękkich i wyrobów galanterii introligatorskiej.

Podstawowym elementem bigówki jest czterokanałowa wkładka przegniatająca, umocowana w górnej ruchomej stalowej belce, złączonej z korbowodami. Zależnie od grubości wytworów papieru ustawia się w położeniu roboczym jeden z czterech kanałów wkładki; big (przegniecenie) powstaje po dociśnięciu wytworu papieru do dolnego noża. Bigówka sterowana jest elektrycznie, za pomocą pedału i obsługiwana przez jednego siedzącego pracownika.

Bindowanie – technologia łączenia luźnych kartek za pomocą sczepiania ich jednego brzegu za pomocą bindy. Do wykonywania tej czynności służy bindownica. Stosowana szczególnie w punktach kserograficznych i drukarskich, do trwałego łączenia wydruków.

Broszura

• wyrób poligraficzny o małej objętości, maksymalnie 4 arkusze drukarskie / 64 strony,
• w terminologii księgarskiej i bibliotekarskiej: publikacja licząca od 5 do 48 stron,
• marketing; na broszurę składa się kilka folderów (co najmniej dwa) spiętych razem, obejmujących wielokrotność liczby stron 8 i 16. broszura zawiera sztywne okładki, adresat może ją wielokrotnie przeglądać i w kontaktach z nadawcą powoływać się na dane w niej zawarte. Broszura zawiera wiele danych, informacji, objaśnień w celu znalezienia odpowiedzi na większość zadawanych pytań przez konsumenta.

Bukram (ang. buckram) – grube, podwójnie tkane płótno introligatorskie, bawełniane lub lniane, apreturowane, stosowane do oklejania okładzin okładki w oprawie twardej. Ze względu na swoją trwałość stosowane do opraw nakładowych, a czasem także bibliotecznych. Mocniejsze od kaliko.

Cold-stamping to technika druku z użyciem folii cold-stampingowej i odpowiedniego kleju. Klej nanoszony jest metodą fleksograficzną lub offsetową dokładnie w miejscach, które chcemy zadrukować (uszlachetnić folią). Po dociśnięciu kleju „nadrukowanego” do warstwy klejowej folii następuje oderwanie barwnika od warstwy nośnej (w przypadku fleksografii wymagane są dodatkowo lampy UV aktywujące klej). Maszyny drukarskie wymagają specjalnych przystawek umożliwiających cold-stamping.

Cold-stamping używa się do uszlachetniania druku, do znakowania, do zabezpieczeń (zwłaszcza folie holograficzne). Podobne efekty do cold-stampingu otrzymuje się przez zastosowanie hot-stampingu, który obecnie znajduje szersze zastosowanie i można go już stosować, używając nawet prostych urządzeń. Dużym plusem aplikacji folii cold-stamping jest możliwość drukowania farbą i uszlachetniania druku folią w jednej linii (on-line). W przypadku folii do hot-stampingu jej aplikacja jest dokonywana po druku farbą przy użyciu innej maszyny (off-line). Cold-stamping pozwala drukować przejścia tonalne, hot-stamping wraz z drukiem folią przetłacza podłoże drukowe. Niektóre folie cold-stampingowe i niektóre folie hot-stampingowe można zadrukowywać farbą, jednak w przypadku cold-stampingu można to wykonać on-line.

Dublura, oprawa podwójna – rodzaj oprawy książki, w której nie tylko zewnętrzne strony okładzin okładki, ale również wewnętrzne są zdobione, przy czym ranga ich zdobień jest równa zdobieniom stron zewnętrznych.

Zwyczaj, który został przejęty w Europie w XV wieku z opraw ksiąg islamskich, a zwłaszcza pochodzących z Egiptu. Były to zdobienia najwyższych lotów, jak: filigrany wycinane w skórze, powlekanie lub tłoczenie złotem, wyklejanie jedwabiem, szlachetnymi odmianami pergaminu, wstawianie zwierciadeł, wykładanie mozaiką, marmurem, malowanie miniatur itd.

Dublura zawsze należała do najbardziej ekskluzywnych rodzajów opraw, a dziś stosowana jest incydentalnie, zazwyczaj w postaci ograniczonych zdobień, np. oprawa w skórze obu stron okładzin.

Ekruda – bawełniane płótno introligatorskie, matowe, może być barwione na różne kolory, apreturowane od strony spodniej, stosowane do oklejania okładzin okładki w twardej oprawie. Niektóre rodzaje ekrudy są od spodu fabrycznie podklejane bibułką, w celu wzmocnienia tkaniny oraz zabezpieczenia jej przed przenikaniem kleju w trakcie oprawy.

Falc (z niem. Falz) – w introligatorstwie termin oznaczający:

1. pasek z papieru lub płótna introligatorskiego łączący okładzinę okładki książki z wyklejką;
2. złam, zagięcie (załamanie) arkusza papieru wskutek złamywania (falcowania).

Falcowanie, złamywanie – jedno lub wielokrotne składanie arkusza papieru, czystego lub zadrukowanego, na pół (najczęściej) lub w dowolnych innych proporcjach, na różne sposoby (w różnych kierunkach), w celu osiągnięcia docelowego formatu i liczby stron składki. Np. trzykrotne złożenie na pół arkusza daje składkę szesnastostronicową. Każde miejsce zaginania arkusza to falc (złam) i po złożeniu tworzy nową krawędź.

Maszyna do falcowania to: falcerka czyli złamywarka (niepoprawnie falcarka lub falcówka).

W maszynach drukarskich, w których realizowany jest druk nie z arkuszy, tylko z wstęgi odwijanej z rol papieru, na końcu ciągu produkcyjnego ustawiony jest złamywak (tzw. falcaparat) którego rolą jest odcinanie fragmentów zadrukowanej wstęgi i takie ich składanie, aby w efekcie otrzymać pojedyncze egzemplarze gotowego „użytku” – najczęściej gazety.

Terminu falcowanie i pokrewnych używa się częściej niż złamywanie. Ten drugi jest terminem oficjalnym.

Foliowanie – w poligrafii to rodzaj poligraficznego laminowania.

Polega na pokryciu powierzchni druku folią z tworzyw sztucznych. Dzięki foliowaniu zadrukowana powierzchnia uzyskuje dodatkowe walory estetyczne, zostaje też usztywniona i zabezpieczona przed działaniem mechanicznym, chemicznym, promieniowaniem UV, czy wilgocią.

Foliowanie odbywa się w laminatorach z użyciem kleju na zimno (foliowanie na zimno) lub na gorąco (foliowanie na gorąco). Folie na zimno zwane też laminatami samoprzylepnymi powleczone są klejem, który aktywowany jest przez docisk. Czasem lekko podgrzany wałek laminatora (30-40°C) ułatwia foliowanie na zimno. Klej w laminatach na gorąco aktywowany jest przez wałki laminatora podgrzane do temperatury 80-120°C. Foliować można powierzchnie jednostronnie lub dwustronnie.

Format netto, format po obcięciu – rozmiar gotowego wyrobu poligraficznego (np. czasopisma, książki), podawany jako iloczyn długości i szerokości kart (stron) stanowiących blok wkładu.

Pod pojęciem wyrobu gotowego rozumie się wyrób po obcięciu spadów, co jest jedną z ostatnich czynności w introligatorni (np. po wykonaniu oprawy, o ile okładka jest tej samej wielkości co wkład). Format netto to inaczej mówiąc wymiary kolumny. Jeżeli okładka jest większa od „środka”, to format netto oznacza wielkość owego środka, czyli w praktyce pojedynczej strony (przy założeniu, że wszystkie strony są tej samej wielkości). W przypadku oprawy klejonej, do formatu netto zalicza się również część papieru zasłoniętą przez klej. Nie zalicza się jednak grubości kleju wystającego poza obrys bloku kart.

W praktyce DTP, terminu format brutto, oznaczającego całość danych razem z częścią spadową i informacyjną, używa się rzadziej, zastępując go raczej określeniem minimalnej wielkości spadów.

Gilotyna – inaczej krajarka. Maszyna do krojenia papieru metodą nożową, przeznaczona do obcinania lub rozcinania stosu arkuszy oraz do przecinania arkuszy przy oprawie w introligatorstwie.

Gładzik introligatorski – narzędzie intraligatorskie składające się z kształtki metalowej, zwykle mosiężnej osadzonej w drewnianej rączce.

Narzędzie to służy do gładzenia, polerowania skóry przed i po zdobieniu okładzin. Gładzenie wykonywane na gorąco nadaje skórze połysk, likwiduje drobne skazy w skórze i pomaga w wyrównywaniu powierzchni materiału pokryciowego.

Gramatura papieru – masa 1 m² wyrobu papierniczego wyrażona w gramach. Gramaturę stosuje się również do wyrobów włókienniczych i folii z tworzyw sztucznych. Gramaturę oznacza się jednostką g/m², w krajach anglosaskich zwykle wyrażana jest w funtach na 1 ryzę papieru.

Pośrednio parametr ten przekłada się na grubość papieru: najczęściej papier o gramaturze 100 g/m² jest grubości 0,1 mm (z dokładnością ok. 20%). Jego dokładna grubość zależy jednak od jego wolumenu i np. w przypadku tzw. papierów objętościowych ten przelicznik nie ma już zastosowania.

W przypadku papieru na okładki, foldery, opakowania itp. wrażenie większej gramatury (czyli wrażenie papieru grubszego, sztywniejszego) osiągnąć można poprzez lakierowanie lub laminowanie.

Określenie gramatury odbywa się poprzez pomiar masy próbki papieru o określonej powierzchni. Próbka taka musi być przed pomiarem klimatyzowana. Warunki klimatyzacji: temperatura 23±1°C, wilgotność względna 50±2%.

Grzbietówka – pasek tektury stosowany jako usztywnienie grzbietu książki w oprawie złożonej. Główny element konstrukcyjny okładziny grzbietu odpowiedzialny za jej sztywność i kształt (płaski, wybrzuszony). Bezpośrednio na grzbietówkę naklejana jest oklejka.

Grzbietówka nie musi jednak występować w każdej oprawie złożonej, mogą być też oprawy tego typu z grzbietem miękkim.

Grzbiet może być krawędzią (w oprawie zeszytowej) lub płaszczyzną (w oprawie klejonej) i może stanowić jeden arkusz razem z obiema okładzinami okładki, jak również może stanowić oddzielną płaszczyznę połączoną z okładzinami okładki za pomocą tkaniny, skóry lub pasków papieru. W dodatku przy bardziej skomplikowanych oprawach mogą istnieć dwa niezależne grzbiety – grzbiet wkładu i grzbiet okładki, ponieważ wkład może być połączony z okładką poprzez jej grzbiet lub poprzez jej okładziny (za pomocą wyklejki).

Hot-stamping zwany również termodrukiem, hot-printem to technika druku z użyciem folii hot-stampingowej i matryc wypukłych wykonanych z materiału przewodzącego ciepło.

Opis folii do hot-stampingu.
Folia PET jest nośnikiem warstw:

• warstwa rozdzielająca,
• warstwa lakieru,
• warstwa napylonego próżniowo aluminium,
• warstwa klejowa.

Matryca podgrzewana jest do ok. 100°C. Po zetknięciu matrycy z folią PET rozgrzewa się warstwa klejowa, klej aktywizuje się w miejscach odpowiadających rysunkowi na matrycy i wraz z odpowiednim fragmentem warstwy lakieru i warstwy aluminium pozostaje na drukowanej hot-stampingiem powierzchni.

Hot-stampingu używa się do uszlachetniania druku, ozdabiania przedmiotów, znakowania, zabezpieczenie druku (zwłaszcza folie holograficzne). Podobne efekty do hot-stampingu otrzymuje się przez zastosowanie cold-stampingu.

Introligator – rzemieślnik zajmujący się ręcznym oprawianiem różnych wydawnictw oraz zdobieniem opraw (dziś głównie zabytkowych), pracownik drukarni (oprawa książek).

Kaliko (płótno angielskie) – bawełniane lub z domieszką włókna sztucznego płótno introligatorskie, cienkie ale mocno (obustronnie) apreturowane wypełniaczami i substancjami barwiącymi, kalandrowane lub prasowane, a przez to błyszczące, może być gładkie lub z fakturą. Płótno kaliko służy jako materiał na pokrycie dekoracyjne, usztywniającą okładkę w oprawie miękkiej, a także do wzmacniającego podklejania dużych arkuszy.

Karton jest po prostu grubszym papierem wyrabianym tak z masy celulozowej, jak i ze ścieru drzewnego. Karton może być klejony i nie klejony, może mieć powierzchnię matową, jednostronnie gładką lub satynową. W celu uzyskania większej sztywności i grubości kartony skleja się lub łączy kilka ich warstw od razu na maszynie papierniczej, jeszcze przed ich całkowitym odwodnieniem i wysuszeniem. Tak powstają kartony dwuwarstwowe i trzywarstwowe, przy czym poszczególne warstwy mogą mieć różny skład surowcowy. W kartonie trójwarstwowym na przykład warstwy zewnętrzne są wykonane z surowców szlachetniejszych niż warstwa wewnętrzna wykonana z mieszanej makulatury.

Kanafas – mocne pokryciowe płótno introligatorskie, lniane lub bawełniane, o niejednorodnej powierzchni, stosowane przy ręcznym oprawianiu książek (np. księgi handlowe), oraz do opraw o ścisłej fakturze.

Kapitałka – rodzaj tkaniny introligatorskiej w postaci tasiemki szerokości 13-15 mm z wyraźnie pogrubionym jednym z brzegów, zwanym lamówką o grubości ok. 2 mm.

Kapitałka jest naklejana na oba końce grzbietu wkładu (w główce i nóżkach) w oprawach złożonych składających się z większej ilości składek (zwykle powyżej 10 arkuszy). Służy do mechanicznego wzmocnienia oprawy stanowiąc jednocześnie element ozdobny – zakrywający widok na krawędź grzbietu wkładu z widocznym jego klejeniem i szyciem. Elementem zakrywającym jest właśnie lamówka.

Kapitałka jest wyrabiana z jedwabiu (naturalnego lub sztucznego), półjedwabiu (mieszanka z bawełną) lub bawełny, barwy najczęściej białej lub lekko kremowej z charakterystycznym jedwabistym połyskiem lamówki. Jest tkaniną z zasady nie apreturowaną (jedynie w nakładach maszynowych jest delikatnie apreturowana). W przypadku kapitałek w innych kolorach, zabarwienie pochodzi od koloru nici, z których jest tkana kapitałka.

Niegdyś kapitałka była również pleciona lub szyta bezpośrednio na wkładzie.

Kaszerowanie – uszlachetnianie wyrobu papierniczego poprzez oklejanie cienkim papierem (niezadrukowanym lub zadrukowanym) papieru znacznie grubszego, kartonu, tektury falistej itp. w celach dekoracyjnych lub technologicznych. Termin odnosi się także do oklejania papierem całych powierzchni z tworzyw sztucznych, a nawet do oklejania płyt wiórowych specjalną warstwą dekoracyjną (płyty melaminowane).

Typowym przykładem kaszerowania w celach dekoracyjnych jest oklejanie cienkim, zadrukowanym ozdobnie papierem powierzchni tektury falistej przeznaczonej na opakowania produktów, której nie da się bezpośrednio zadrukować na maszynie drukarskiej z powodu jej grubości oraz wewnętrznej struktury.

W celach technologicznych kaszeruje się, aby zwiększyć wytrzymałość produktu na czynniki zewnętrzne lub zmienić strukturę powierzchni.

Kaszerowanie jest związane z pojęciem laminowania – czasem można oba pojęcia traktować jako synonimy, różnice między tymi dwoma pojęciami biorą się ze specyfiki poszczególnych branż, w jakich są wykorzystywane, jak również z wymieszania językowego, gdyż osoby zajmujące się daną dziedziną nie mają czasem teoretycznych podstaw wyniesionych z kształcenia zawodowego, nie znają naszego ojczystego słownictwa i spolszczają pewne nazwy (np. ekstruzja i ekstrudowanie tworzyw sztucznych – polska nazwa wytłaczanie).

Kieszeń książki – w oprawie twardej trójkątny lub prostokątny kawałek płótna, papieru lub elastycznego tworzywa sztucznego (najczęściej przeźroczystego) przyklejony do wewnętrznej okładziny okładki w dolnym zewnętrznym rogu lub wzdłuż zewnętrznej krawędzi, tworzący w ten sposób kieszeń, w której można umieszczać integralne rzeczy należące do danego wydania książki, albumu, atlasu itp. jak np. mapy, plansze, wzorniki, karty perforowane ułatwiające czytanie tabel, wykazy skrótów, specjalne papierowe okulary z różnokolorową folią, płyty CDi inne pomocnicze materiały.

W oprawach bibliotecznych kieszenie są specjalnie przyklejane na miejscu w bibliotekach w celu umieszczania w nich kart bibliotecznych.

Klaser – rodzaj książki w której kolekcjonerzy umieszczają drobne, płaskie obiekty. Najczęściej stosowany do znaczków pocztowych, istnieją także klasery do monet, kopert, pocztówek, kart, i podobnych obiektów.

Klej poligraficzny – rodzaj kleju znajdujący zastosowanie w poligrafii, w szczególności w introligatorstwie, np. klejenie etykiet, opakowań, broszur.

Kleje mogą być pochodzenia:

• roślinnego: skrobia, dekstryna biała, dekstryna żółta, kalafonia, kauczuk, żywice naturalne;
• zwierzęcego: kazeina, białko kurze, klej kostny, skórny, rybi; mineralnego: szkło wodne;
• wytworzone sztucznie: żywice syntetyczne.

Z tego rodzaju klejów w introligatorskie użyna się roztwory wodne polioctanu winylu C-10, C-20, C-30.
Klej powinien być ciągliwy, lepki, posiadać zdolność wsiąkania w papier i zapewniać trwałość klejenia.

Obecnie stosuje się kleje rodzajów:

• kleje glutynowe – pochodzenia zwierzęcego (produkowane ze skór zwierzęcych lub z kości), obecnie tworzy się raczej kompozycje klejowe na bazie surowców pochodzenia zwierzęcego. Skład: glutyny 50-70%, woda 30-50%. Kleje te zawierają substancje zapobiegającej biologicznej degradacji kleju, tj. bakteriobójcze i grzybobójcze. Wzbogacane są gliceryną i glikolami, stanowiących plastyfikatory. Czasem dodatkowo posiadają mineralne wypełniacze: kaolin, talk, krzemionka.
• kleje dyspersyjne – dyspersje wodne na bazie homomeru polioctanu winylu (PVC) lub na bazie octanu etylenowo-winylowego (EVA). Zawartość suchej masy ok. 50-70%. Kleje dyspersyjne stosuje się w oprawie książkowej i do foliowania. Należy je przechowywać w temperaturze 5-35°C – klej przemrożony może ulec zniszczeniu.
• kleje termotopliwe (hot-melt)– substancje amorficzne, które ze stanu stałego przechodzą w postać płynną (roboczą) pod wpływem temperatury. Są to kleje polimerowe na bazie octanu etylenowo-winylowego czyli kopolimeru etylenu z octanem winylu (EVA) lub poliuretanu (PUR) czy poliolefinu (PO).

Krótki czas tężenia klejów sprawia, że jest możliwa natychmiastowa obróbka sklejanych materiałów.

Kostka introligatorska – narzędzie stosowane w introligatorstwie: płaskie, podłużne i zaokrąglone, wykonane z kości zwierząt lub materiałów syntetycznych, służące do bigowania czyli zagniatania (bez niszczenia zagniatanego materiału) oraz wygładzania.

Krajarka – gilotyna, stosowana w introligatorstwie maszyna jedno lub wielonożowa służąca do cięcia, krajania, przekrawania itp. ułożonych wielowarstwowo zadrukowanych lub niezadrukowanych arkuszy papieru, bloków książek.

Książka – dokument piśmienniczy myśli ludzkiej, raczej obszerny, w postaci publikacji wielostronicowej o określonej liczbie stron, o charakterze trwałym. Słowo o bardzo wielu pokrewnych znaczeniach.
Dzisiejsza postać książki wywodzi się od kodeksu, czyli kartek połączonych grzbietem, które wraz z upowszechnieniem pergaminu zastąpiły poprzednią formę dokumentu piśmienniczego, czyli zwój.

Kurdyban – skóra, najczęściej koźla, w gorszych gatunkach cielęca lub owcza, garbowana, barwiona, po czym intensywnie zdobiona we wzory tłoczeniami, złoceniami lub srebrzeniami oraz malowidłami.

Kurdyban wykorzystywano (na ramach) do ozdabiania ścian i innych elementów stolarki wnętrzarskiej, do produkcji parawanów i antypedii, do obijania siedzisk i oparć mebli, poduszek, oklejania okładek ksiąg, produkcji obuwia, a także na ornaty (3 szt. w Polsce).

Kurdyban stał się bardzo popularny w Europie czasach renesansu, jego największa produkcja to XVII i początek XVIII w., a zanik popularności przypada na koniec tego wieku.

Nazwa pochodzi od hiszpańskiego miasta Cordoba, gdzie w czasach późnego średniowiecza istniało wiele wytwórni kurdybanu prowadzonych przez tamtejszych Maurów, choć sam wynalazek kurdybanu był znany Arabom dużo wcześniej, a do Europy przyszedł z Afryki Północnej. Z czasem zaczęto go wytwarzać także na innych obszarach Europy, w Polsce nie było produkcji. Wszystko to importy. Zachowało się ponad 300 obiektów.

Pojęcie kurdybanu obejmuje dwa typy wyrobów:

• Skóry wyprawione, jednobarwne (czarne). XVI – XIX w do obuwia. To tzw. czarny kurdyban.
• Skóry tłoczone, malowane, złocone (opracowane artystycznie). Z niem. Ledertapeten (skórzane tapety).

Laminowanie to pokrywanie powierzchni laminatem dla uzyskania dodatkowych odporności, np. odporności na wilgoć czy odporności mechanicznych lub dla efektów dekoracyjnych. W poligrafii laminowanie to rodzaj uszlachetnienia druku polegający na przyklejeniu do powierzchni zadrukowanej folii, tkaniny itd. Jednym z najbardziej popularnych sposobów laminowania w poligrafii jest foliowanie. W związku z tym często laminowanie utożsamiane jest z foliowaniem choć faktycznie to ostatnie pojęcie ma węższy zakres znaczeniowy.

Leporello, format leporello, harmonijka, parawanik.

1. Rodzaj publikacji poligraficznej bezoprawowej, w postaci arkusza (lub wstęgi) grubego papieru lub kartonu, kilkakrotnie, równolegle, naprzemiennie złamywanego do postaci harmonijki. Format leporello jest stosowany w ulotkach, folderach, programach, prospektach itp.
2. Publikacja oprawowa, klejona w postaci kart tekturowych łączonych paskami wyrobu włókienniczego. Karty kartonowe są tutaj oklejane cienkim papierem, najczęściej wcześniej zadrukowanym. Kolejne grzbiety są klejone po naprzeciwległych stronach druku. Ten rodzaj publikacji w formacie leporello zaliczamy do książek. Obecnie najczęściej są to książki dla dzieci, niegdyś wydawano tak nuty, modlitewniki i atlasy.

Nazwa wywodzi się od imienia postaci z opery Mozarta – Don Giovanni. Leporello był lokajem i powiernikiem Don Juana, kolekcjonował wizerunki jego kochanek.

Makulatura – niepotrzebne lub zniszczone wyroby papiernicze, nadające się bezpośrednio do wtórnego wykorzystania w innych celach niż były przeznaczone pierwotnie lub nadające się jako jeden z surowców do produkcji nowego papieru.

• w bibliotekarstwie – egzemplarze wycofane z różnych powodów z księgozbioru (np. dezaktualizacja, uszkodzenia), które nie nadają się do wykorzystania w żadnym innym celu, nawet na wymianę czy dary, a jedynie nadające się na przemiał, czyli na surowiec do produkcji nowego papieru;
• w drukarstwie – arkusze zużyte podczas narządzania formy drukowej, arkusze niekompletne – nadmiarowe (przy publikacjach wieloskładkowych) oraz wszelkie defekty, czyli arkusze z wadami; w drukarni makulatura służy jako materiał opakowaniowy dla gotowych wyrobów, a może być również wykorzystywana jako element budowy bardziej skomplikowanych opraw w introligatorni;
• w filatelistyce – wadliwie wykonane znaczki i całostki pocztowe, najczęściej odrzucane przez kontrolę techniczną drukarni i niszczone. Makulatura filatelistyczna, która mimo kontroli przedostanie się do obiegu, stanowi pełnowartościowy obiekt kolekcjonerski;
• w introligatorstwie – pochodzące z drukarni, nieprzydatne lub niepotrzebne tam arkusze (oraz ich fragmenty) bez wad fizycznych, zadrukowane dwustronnie lub czyste z jednej strony są wykorzystywane do różnych zaawansowanych procesów introligatorskich jako jeden ze składników opraw, np. na wyklejki, wzmocnienie okładzin itp.; zwyczaj wykorzystywania niepotrzebnych zadrukowanych arkuszy druku w introligatorni stał się z czasem źródłem cennych odkryć zabytków piśmiennictwa;
• w papiernictwie – wyroby papiernicze i ich resztki wykorzystywane jako jeden z surowców włóknistych przy produkcji nowego papieru;
• w wydawnictwie – nakład (lub jego część) wycofany z magazynu lub sprzedaży, skierowany decyzją wydawcy na przemiał; decyzja spowodowana podobnymi czynnikami, jak w bibliotekarstwie.

Materiał zecerski – ogół zestawów elementów służących w tradycyjnej technice druku do bezpośredniego formowania podstawowego składu tekstu przez zecera. W skład materiału zecerskiego wchodziły zarówno elementy drukujące (tzw. materiał z „oczkiem”) czyli zestawy czcionek, zestawy linii oraz wiersze linotypowe, jak i elementy niedrukujące (tzw. materiał bez „oczka”) czyli justunek. W skład materiału z „oczkiem” wchodziły zarówno znaki pisarskie jak i ornamenty, przy czym te ostatnie mogły być zarówno w postaci czcionek jak i linii.

Materiał zecerski był najczęściej wykonany ze stopu drukarskiego, ale większe elementy także z twardego drewna lub tworzywa sztucznego.

Do materiału zecerskiego zaliczano materiał z „oczkiem” do wielkości 62 2/3 punktu, a materiał justunkowy do 54 punktów. Do materiału zecerskiego nie wliczano większych elementów tego typu, jak i klisz chemigraficznych, gdyż układane były one razem dopiero na kolumnie przez metrampaża, czyli osobę zajmującą się łamaniem a nie składem.

Matryca grawerowana to matryca wykonana techniką (dawniej) grawerowania ręcznego lub (współcześnie) komputerowej obróbki CNC – frezowanie 2,5D.

Matryce grawerowane znajdują zastosowanie w poligrafii, gdzie są stosowane do tłoczenia i hotprintu (złocenia). Typowym materiałem stosowanym w produkcji matryc grawerowanych jest mosiądz MO59, charakteryzujący się wysoką wytrzymałością i dobrą podatnością na obróbkę skrawaniem. Matryce grawerowane cechują się dużą wytrzymałością, wysoką precyzją wykonania (możliwość wykonania detali poniżej 0,1 mm) oraz możliwością odwzorowania elementów trójwymiarowych /2,5D/ (do tłoczeń). Wadą matryc grawerowanych jest czas wykonania proporcjonalny do ilości detali oraz wyższa cena względem stosowanych alternatywnie matryc chemigraficznych. Szczególnym rodzajem matryc grawerowanych są grawerowane matryce strukturalne.

Merla – gaza introligatorska, to używany między innymi w introligatorstwie gruby gumowany muślin, czyli rzadko tkana tkanina bawełniana, silnie klejona. Może być surowa lub bielona.

Stosowana jest w oprawie książek do wzmocnienia grzbietu okładki, przyszywa się do niej sfalcowane arkusze oraz przykleja grzbiet wkładu do okładki.

Moleskin – tkanina bawełniana (100%) imitująca skórę, gęsta, gruba ale miękka, przyjemna w dotyku, mocna, ze splotem atłasowym, z wierzchu drapana i strzyżona, przez co podobna do aksamitu, trudno przemakalna.

Zastosowania:

• płótno introligatorskie – przy ręcznym oprawianiu książek często używanych, stosowane głównie na grzbiety (tkanina z wierzchu o splocie satynowym, gładka, od spodu zmechacona),
• wersja cieńsza, tzw. skóra angielska – odzież chłopięca, sportowa, spodnie i kombinezony robocze,
• wersja grubsza, tzw. skóra niemiecka – obicia siedzeń samochodowych,
• wierzchnie części butów.

Nóż introligatorski – osadzony w rękojeści nóż z wysokogatunkowej stali. Służy do cięcia (krojenia) papieru, kartonu, tektury, skóry, złotej folii itp.

• Nóż do papieru i kartonu – ostrze noża jest sfazowane z prawej strony, a lewa pozostaje płaska, by dolegała do linii stalowej wzdłuż której następuje cięcie[1];
• Nóż do tektury (otnik) – wykonany z wąskiej taśmy stalowej zakończonej spiczastym ostrzem, sfazownym z czterech stron, przez co ostrze tworzy w przekroju wydłużony romb. Rękojeść jest pogrubiona w części środkowej ułatwiając mocny chwyt;
• Nóż do skóry – szerokie ostrze z elastycznej stali osadzone w płaskim trzonku. Rozróżnia się:
  1) wzór wiedeński o ukośnie zakończonym ostrzu i
  2) wzór paryski o ostrzu prostopadłym do ścian bocznych.
  Faza w obu wzorach noża jest jednostronna – z prawej (wiedeński) lub górnej (paryski) strony;
• Nóż do płatków złota – długi, szeroki nóż dwustronny, o nieco stępionym ostrzu i zaokrąglonym końcu.

Objętość dzieła drukiem, objętość dzieła – liczba obranych jednostek określających rozmiar dzieła. W Polsce wykorzystuje się, w zależności od potrzeb, następujące jednostki:

• arkusz autorski,
• arkusz drukarski,
• arkusz wydawniczy.

Za objętość druku uważa się również liczbę stron. W oprawie zeszytowej są to wszystkie strony wyrobu, w oprawie klejonej wszystkie strony wkładu.

Obwoluta (od łac. obvolvere, okrywać) – papierowa okładka zakładana na właściwą okładkę książki, posiadająca zagięte brzegi (skrzydełka) zachodzące na wewnętrzne strony okładzin okładki, stosowana w oprawie twardej, czyli posiadającej grzbiet i sztywne okładziny.

Użycie obwoluty podnosi standard publikacji i świadczy o staranności edytorskiej wydawcy.

Obwoluta jest drukowana tylko z jednej strony, stanowi ochronę okładki oraz spełnia funkcje informacyjno-reklamowe, jest drukowana na papierze wysokiej jakości i często jest lakierowana lub laminowana.

W przypadku okładki oklejanej płótnem, gładka obwoluta umożliwia użycie bogatszych środków graficznych. Obwoluta stanowi jedną płaszczyznę, nierozerwaną ani przez skrzydełka, ani przez grzbiet i może być wykorzystana do jednolitego projektu graficznego na całej swej powierzchni. Skrzydełka są wykorzystywane na noty biograficzne, streszczenia, cytaty, recenzje, informacje o serii wydawniczej, zapowiedzi wydawnicze itp.

Obwoluta może być wykonana również z tworzywa sztucznego i wtedy zamiast o. skrzydełkowej mamy o. kieszeniową, w której zgrzane końce (kieszenie) wkłada się okładziny okładki.

Oklejka – jest elastycznym wytworem papierniczym, włókienniczym lub skórzanym przyklejanym od zewnątrz na okładziny i grzbiet okładki. Cele oklejki są dwa:
1. Oklejka służy do połączenia sztywnych okładzin i grzbietu, a w szczególnych sytuacjach może nawet sama stanowić grzbiet;
2. Służy jako materiał pokryciowy, który łatwiej się zadrukowuje (lub w inny sposób zdobi) niż sztywne elementy okładki. W tym zastosowaniu oklejki najpierw się zadrukowuje, a potem przykleja do elementów okładki, natomiast inne formy zdobienia, jak tłoczenie, złocenie itp. wykonuje się na oklejce już przyklejonej do okładzin.

Okładka – jeden z dwóch podstawowych elementów tworzących wielostronicowy wyrób papierniczy lub publikację poligraficzną, a wcześniej także publikację pisaną ręcznie w formie kodeksu (czyli zbioru kart połączonych w grzbiecie). Całość danego wyrobu tworzy okładka razem z wnętrzem wyrobu, czyli wszystkimi pozostałymi kartami, zwanymi wkładem. Podstawowym zadaniem okładki jest mechaniczna ochrona wkładu, ale zazwyczaj służy ona również celom dekoracyjnym oraz informacyjnym.

Zasadniczo okładka jest terminem stosowanym prawidłowo jedynie w liczbie pojedynczej, w rozumieniu całości okrywy chroniącej wnętrze wyrobu i trwale z nim połączonej, aczkolwiek w języku potocznym zwykło nazywać się okładkami każdą z okładzin okładki, czyli kart przylegających do kart wnętrza. Jednak w szczególnych przypadkach można mówić o większej liczbie okładek – wtedy, gdy w celach reklamowych jedna okładka nakładana jest bezpośrednio na drugą (rozwiązanie takie jest stosowane czasami w produkcji czasopism ilustrowanych).

W najprostszych wyrobach wielostronicowych okładka jest jedynie formalnym wyróżnieniem zewnętrznych kart składki, a więc siłą rzeczy jest wykonana z tego samego materiału, co wkład. W rozwiązaniach zaawansowanych okładka może być połączona z wkładem na wiele różnych sposobów, a w szczególności może się składać z jednej lub wielu części konstrukcyjnych rozmaicie połączonych zarówno ze sobą, jak i z wkładem. Ponadto na okładkę mogą być nakładane kolejne elementy, ale już bez trwałego łączenia z okładką – są to obwoluty i opaski.

Więcej informacji dotyczących szczegółowych rozwiązań budowy okładki znajduje się w artykule oprawa (poligrafia). Również wiele terminów fachowych jest stosowanych jednocześnie dla okładki i oprawy, gdyż te dwa pojęcia są często w praktyce stosowane równoznacznie w rozumieniu, że oprawa to sposób założenia okładki.

Oporkowanie grzbietu bloku książki wykonuje się przez odgięcie zewnętrznych grzbietów składek bloku książki. Oporkowanie zwiększa wytrzymałość połączenia bloku z okładką, gdyż oporek utworzony na krawędzi grzbietu bloku książki opiera się o krawędź grzbietową okładzinówki. Oporkowanie można stosować do grzbietów wieloskładkowych zaokrąglonych i prostych. Wysokość oporka powinna być równa grubości okładzinówki.

Oprawa, oprawa introligatorska – sposób wykończenia wielostronicowej publikacji poligraficznej (np. czasopisma, książki, kalendarza, albumu), ale także każdego innego wielostronicowego wytworu papierniczego niezadrukowanego lub zadrukowanego (np. zeszytu, notesu, bloku rysunkowego) polegający na trwałym połączeniu kart wnętrza wyrobu z okładką.

Oprawa określa ostateczny kształt i wygląd wyrobu poprzez zdefiniowanie:

• sposobu łączenia ze sobą kartek we wnętrzu wyrobu, czyli sposobu wykonania wkładu;
• rodzaju okładki i jej wewnętrznej budowy;
• sposobu łączenia wkładu z okładką.

Papier (łac. papyros) – spilśniona na sicie masa włóknista pochodzenia organicznego o gramaturze od 28 do 200g/m², wytwarzany poprzez ułożenie na sicie (w procesie flokulacji) włókien. Papier jest wytwarzany w formie arkuszy lub wstęgi nawijanej w zwoje. Po uformowaniu masy na sicie jest odwadniany, prasowany, suszony i gładzony w podzielonych etapach ciągłego procesu wytwarzania.

Używane są zwykle włókna organiczne: z celulozy, włókno ścieru drzewnego – otrzymywane poprzez starcie i zmielenie papierówki – metrowych bali z 3-4 letniego drzewa sosnowego w procesie rozwłókniania mechanicznego. Czasem stosowany jest proces rozwłókniania chemicznego i mają zastosowanie inne włókna roślinne (słoma, trzcina, bawełna, konopie, bambus). Zastosowanie ma też makulatura uprzednio poddana procesowi dyspersji.

Oprócz włókien organicznych w skład papieru wchodzą substancje niewłókniste – wypełniacze organiczne: np. skrobia ziemniaczana i wypełniacze nieorganiczne – mineralne: kaolin, talk, gips, kreda oraz niekiedy substancje chemiczne typu hydrosulfit oraz barwniki. Wypełniacze poprawiają właściwości papieru (gładkość, samozerwalność, nieprzezroczystość, białość, odcień).

Rodzaj włókien, wypełniaczy oraz proporcje ich użycia określa receptura papieru, zależna od rodzaju i przeznaczenia papieru.

Papirus (gr. pápyros →, łac. papyrus) – materiał pisarski, wyrabiany z włókien rośliny cibory papirusowej (Cyperus papyrus) rosnącej w delcie Nilu. Papirus znany był już w starożytnym Egipcie od III tysiąclecia p.n.e. Większość informacji na temat papirusu zawdzięczamy Teofrastowi (IV/III w. p.n.e.) oraz Pliniuszowi Starszemu (I w. n.e.).

Passe-partout (wym. paspartu, wyraz pochodzenia franc.)

Sposób oprawiania ilustracji w karton w celu jej mechanicznej ochrony oraz eksponowania treści.

• Ramka kartonowa z otworem o powierzchni trochę mniejszej od powierzchni karty z ilustracją, służąca do ochrony jej brzegów i skupienia uwagi obserwatora na obrazie; ramka taka może być czysta lub mieć zdobioną powierzchnię, a także może być bigowana, delikatnie falcowana, może mieć nacinaną powierzchnię i być formowana trójwymiarowo, a nawet może mieć skośnie cięte krawędzie otworu i zdobione (np. złocone) utworzone w ten sposób wąskie ścianki;
• Arkusz kartonu (lub cienkiej tektury), na który nakleja się papierową ilustrację.

W obu przypadkach passe-partout powinno być na tyle duże, aby obraz był otoczony szerokim tłem. Passe-partout może być dodatkowo oprawiane np. poprzez umieszczenie całości za szybą. Może być również kartą wklejaną do książki lub albumu. W passe-partout mogą być oprawiane papierowe ilustracje wykonane ręcznie lub drukowane, a także odbitki fotograficzne, wycinanki, hafty, zasuszone rośliny, niewielkie wyroby jubilerskie i inne płaskie przedmioty.

Pergamin – materiał pisarski (podłoże, na którym można pisać) wyrabiany ze skór zwierzęcych. Pergamin wyparł rozpowszechniony wcześniej papirus stosowany w starożytności i był głównym materiałem pisarskim w Europie i na Bliskim Wschodzie przez cały okres średniowiecza, po czym został skutecznie wyparty przez papier. Używano go również jako materiału pokryciowego do opraw książek.

Pergamin wyrabiano ze skór wielu różnych, ale najczęściej młodych zwierząt. Głównie wykorzystywano skóry cielęce oraz owcze i kozie. Była to skóra wyprawiona (pozbawiona sierści, oskrobana i dokładnie wypłukana) ale nie garbowana (czyli tzw. golizna), która mogła być następnie (choć nie zawsze) poddana szeregowi innych operacji, jak np.: powtórne namaczanie, nasączanie substancjami roślinnymi, szlifowanie, wcieranie różnych substancji czy nawet farbowanie. W efekcie otrzymywano płaty wyrobu stosunkowo elastycznego i miękkiego oraz dość jasnego.

Pergamin jest jakościowo lepszy od papirusu. Jego największe zalety to, w odróżnieniu od papirusu, możliwość pokrywania pismem obu powierzchni oraz wytrzymałość, która umożliwiła zastąpienie zwoju współczesną postacią książki czyli kodeksem. Dopiero pergamin umożliwił stosowanie daleko bardziej zaawansowanych zdobień, a w szczególności rozbudowanych iluminacji i malowania prawdziwych, pełnych szczegółów miniatur, gdyż farba czy tusz nie rozlewały się tak bardzo jak na papirusie. Ważną zaletą pergaminu była również możliwość jego produkcji w dowolnym kraju z miejscowych surowców.

Płótno introligatorskie – rodzaj tkaniny introligatorskiej, wyrób włókienniczy tkany, specjalnie przystosowany do czynności introligatorskich, wykorzystywany jako materiał pokryciowy ozdobny (a czasami jednocześnie usztywniający) lub jako materiał konstrukcyjny, stosowany do całości lub części okładki w dowolnej oprawie. Najczęściej stosowany w oprawie twardej.

Typowe płótno introligatorskie jest płótnem bawełnianym, rzadziej lnianym. Jest bardzo ścisłe, wysoce jednorodne, wytrzymałe mechanicznie, stabilne wymiarowo (także po zmoczeniu), a jedną z jego najważniejszych cech jest odporność na przesiąkanie kleju. Powierzchnia górna jest specjalnie formowana: od wygładzanej, a nawet nabłyszczanej, poprzez zmatowioną lub szorstką, aż do chropowatej, może mieć również wyciśnięte wzory lub specjalnie zachowany wygląd struktury surowej tkaniny. Powierzchnia dolna jest przystosowana do przyjmowania kleju.

W celu nadania płótnu introligatorskiemu odpowiednich właściwości, jest ono apreturowane (czasami mocno, a nawet obustronnie), oraz jest intensywnie zaprawiane substancjami barwiącymi, konserwującymi i innymi. Płótno introligatorskie można malować oraz tłoczyć. Czasami ma nadane również inne cechy, np. wodoodporność.

Prepress-press-postpress – faza produkcyjna wyrobów poligraficznych. Przed nią znajduje się przygotowanie materiałów przez autorów, natomiast po jest już dystrybucja gotowych wyrobów. Wymienione 3 terminy są kalką z angielskiego, niemniej jednak zadomowiły się na dobre w branży także w Polsce.

PREPRESS (studio DTP oraz naświetlanie form kopiowych i form drukowych) – skopiowanie do komputera materiałów tekstowych i graficznych z zewnątrz (wymienne nośniki danych, sieć komputerowa, internet) – przepisanie tekstu na komputerze – wprowadzenie tekstu do komputera z zeskanowanych materiałów za pomocą oprogramowania do rozpoznawania pisma (OCR – ang. optical character recognition) – zeskanowanie zdjęć, wydruków (także innych płaskich materiałów) – wprowadzenie do komputera obrazów z cyfrowych aparatów fotograficznych i pojedynczych klatek video – opracowanie wszystkich tych elementów graficznych (retusz, poprawienie kolorów, jasności i kontrastu, kadrowanie, skalowanie, zapisanie w odpowiednim formacie i rozdzielczości, nadanie odpowiedniego profilu koloru, ewentualnie zrobienie fotomontaży i nadanie ścieżek wycinających) – wykonanie od podstaw elementów graficznych w programie komputerowym (ilustracje, loga, znaki firmowe, tła, cienie, ozdobne napisy, kody paskowe) – stworzenie szablonów gotowej publikacji – właściwe wykonanie poszczególnych stron (ułożenie na nich w odpowiednich miejscach tekstu i grafiki) – naniesienie korekt i zmian klienta – naniesienie znaków dla drukarza – wykonanie wydruków kontrolnych – drukowanie do PostScriptu (czyli do pliku postscriptowego) – sprawdzenie poprawności danych w pliku postscriptowym – ripowanie (ostatni etap obróbki komputerowej polegający na stworzeniu z pliku postscriptowego obrazu rastra drukarskiego oddzielnie dla każdego koloru farby drukarskiej) – naświetlenie z pliku postscriptowego klisz dla drukarni z pojedynczych stron publikacji lub wykonanie impozycji czyli naświetlenie wspólnych klisz dla całego arkusza drukarskiego – wykonanie z klisz wyciągów barwnych (próba koloru), czyli wzorcowych, wiernych kolorystycznie odbitek stron publikacji (np. Cromalin, Matchprint, Ozasol) lub też wykonanie tych wyciągów w postaci kolorowych wydruków na specjalistycznych drukarkach (np. Iris, Rainbow), montaż klisz z pojedynczych stron na wspólnym arkuszu folii montażowej, odbitki kontrolne ze zmontowanych klisz (ozalid), naświetlenie z klisz form drukowych (tzw. blachy) lub też zamiast etapu „kliszowego” naświetlenie blach bezpośrednio z plików postscriptowych. Metoda naświetlania bezpośredniego nazywana jest CTP.

PRESS (drukarnia) – sam proces druku oraz bezpośrednie przygotowanie do tego procesu – tzw. narząd (poligrafia) czyli montaż form drukowych na maszyny drukarskie, a następnie, już po druku, wstępne pocięcie i ew. poskładanie zadrukowanych arkuszy papieru oraz ich suszenie (o ile odbywa się na maszynie drukarskiej)

POSTPRESS (introligatornia, procesy wykończeniowe) – falcowanie (złamywanie) czyli składanie papieru (np. składanie na pół zaproszeń, lub składanie całych arkuszy publikacji w wielostronicowe składki) – bigowanie czyli robienie wgnieceń w postaci rowków w celu ułatwienia późniejszego zginania papieru np. na okładkach książek, czy wykrojnikach kartonowych – foliowanie (laminowanie) papieru (np. zewnętrznych powierzchni okładek) – sztancowanie, czyli wykrawanie kształtów w arkuszu papieru (np. wycinanie miejsc na poszczególne litery w skorowidzu, notesie telefonicznym) – kaszerowanie (oklejanie cienkim zadrukowanym papierem tektury falistej przeznaczonej na opakowania produktów) – klejenie bloczków – łączenie poszczególnych składek w gotowe publikacje razem z okładkami metodą szycia lub klejenia – krojenie na wymiar gotowych publikacji (obcięcie spadów) – insertowanie czyli umieszczanie wewnątrz publikacji ulotek (wrzutki reklamowe) i innych elementów (CD-ROMy, próbki produktów) – oprawianie (zakładanie okładek) – zakładanie obwolut na okładki – pakowanie pojedynczych egzemplarzy (foliowanie).

Preszpan – rodzaj wielowarstwowej, mocno prasowanej tektury, w której surowcem jest papier o grubości od 0,1mm do 50mm. Powierzchnia preszpanu jest gładka, trudno nasiąkalna. Posiada dużą wytrzymałość mechaniczną na ścieranie i zginanie.

Do produkcji preszpanu używa się szlachetne surowce włókniste w postaci półmasy bawełnianej, twardej masy celulozowej, makulatury. Najcieńsze preszpany produkowano na maszynach płaskositowych, najbardziej popularne – do grubości 5 mm wykonywano na tekturówkach lub na maszynach okrągłositowych. Duże grubości wykonywano poprzez sklejenie kilku arkuszy. Aby uzyskać efekt gładkości materiał obrabiany był poprzez prasowanie i gładzenie w kalandrze frykcyjnym, następnie był polerowany kamieniami agatowymi.

Preszpan używany jako materiał izolujący w elektrotechnice. Używano go jako materiał na oprawę teczek, do wyrobu brulionów. We włókiennictwie stosowany był do wykańczania tkanin. Wykonywano uszczelki do wody, olejów itp.

Radełko introligatorskie – ręczne narzędzie do tłoczenia okładzin, w formie walca z wygrawerowanym na płaszczyźnie koła rysunkiem ozdobnym, motywami roślinnymi, figuralnymi itd. Najlepsze rozwiązanie do zdobnictwa opraw skórzanych.

Rowkowanie, inna nazwa: bigowanie wykonywanie rowków, najczęściej przez wygniatanie

Rycowanie (nakrawanie) – nacinanie powierzchni folii samoprzylepnej, papieru samoprzylepnego itp., bez przecięcia na wylot podłoża. Rycowanie służy nadawaniu nalepkom odpowiednich kształtów.

Innym zastosowaniem rycowania jest nacinanie kartonu lub tektury w zaprojektowanych miejscach zagięć, mających dać wyraźnie, ostre krawędzie opakowań pudełkowych. Stosowane jest w tych miejscach, które nie będą wielokrotnie zginane podczas użytkowania.

Składka, składka arkuszowa – zadrukowany arkusz papieru złożony (złamywany, sfalcowany) jedno- lub wielokrotnie.

Przeznaczony do druku arkusz papieru jest najczęściej większy niż rozmiar pojedynczej kartki końcowego wyrobu. Po zadrukowaniu z obu stron, składa się go(falcuje) kilkukrotnie, aby po obcięciu spadów otrzymać rozmiary gotowej publikacji. Złożona składka ma najczęściej 4, 8, 12, 16, 20, 24 lub 32 stronice.

Szare płótno – tkanina lniana wykonana z surowej, niebielonej przędzy lnianej, w splocie płóciennym. W zależności od sposobu wykonania i wykończenia, stosowana w przemyśle odzieżowym jako materiał usztywniający (tzw. sztywnik) oraz po poddaniu dekatyzacji i apreturowaniu w introligatorstwie.

Sznyty formatowe – znaki dla drukarza, umieszczone na arkuszu poza obszarem strony, podające gdzie należy papier obciąć na wymiar netto, lub też pokazujące gdzie należy wykonać bigowanie lub falcowanie. Sznyty dla formatu netto nanosi się automatycznie wybierając odpowiednią opcję w programie DTP, pozostałe sznyty nanosi w programie ręcznie. Sznyty są cienkimi kreskami, zazwyczaj o grubości rzędu 0,1-0,2 pt, a oddalone od formatu netto strony są zwykle na odległość rzędu 3-5 mm.

Wykrawanie (potocznie sztancowanie) – czynność introligatorska polegająca na wykrawaniu z arkusza (lub stosu arkuszy) papieru, kartonu, tektury lub innego podobnego podłoża pożądanego kształtu wyrobu papierniczego lub poligraficznego o skomplikowanych kształtach, których nie można uzyskać za pomocą zwykłego krojenia na gilotynie introligatorskiej. Wykrawania dokonuje się za pomocą wykrojnika, którego roboczą częścią jest nóż o odpowiednio wyprofilowanym kształcie ostrza, który jest wtłaczany z dużą siłą na wylot prostopadle w podłoże. Wykrawaniu może towarzyszyć w ramach tej samej czynności i za pomocą tego samego wykrojnika rowkowanie, czyli wygniatanie w podłożu linii o zaplanowanych kształtach.

Za pomocą wykrawania można zarówno nadawać wyrobom odpowiednie kształty zewnętrzne, jak i wykonywać w nich otwory.

Wykrawanie jest metodą wytwarzania takich wyrobów jak: składane opakowania kartonowe, kartki świąteczne o nietypowych kształtach, wielostronicowe kalendarze o kształtach kart dopasowanych do poszczególnych przedziałów czasowych, notesy telefoniczne z otworami odkrywające poszczególne litery itp.

Tektura – najgrubszy materiał papierniczy (ma do 11 mm grubości). Powstaje przez sprasowanie kilkunastu warstw masy papierniczej. Do jej wyrobu używa się grubszych włókien ścieru drzewnego, szmat, makulatury, nie dodaje się jednak wypełniaczy. Tektura nie nadaje się do pisania. Rozróżnia się kilka gatunków tektury: białą, brązową, szarą, techniczną.

Wyróżnia się tekturę litą oraz falistą. Tektura falista powstaje z połączenia kilku warstw papieru falą papierową, która powoduje znaczne zwiększenie sztywności arkusza. Jest używana przeważnie do produkcji opakowań zbiorczych (kartonów).
Wyróżnia się trzy najpopularniejsze typy fali w tekturach trzywarstwowych:

• fala B,
• fala C,
• fala E (mikrofala).

Tektury pięciowarstwowe powstają z połączenia powyższych typów fal (np. fala BC, CE itd.).

Tkanina introligatorska – wyrób włókienniczy tkany, służący do wykonywania opraw introligatorskich. Tkaniny introligatorskie dzielimy na płótna introligatorskie oraz taśmy i wstążki.

Tłoczenie (nazywane też suchym tłokiem) w poligrafii to rodzaj uszlachetnienia druku. Jest to proces tworzenia w materiale tłoczonym (zwykle papier, często tworzywa sztuczne, skóra) trójwymiarowego wzoru (2,5 D) przez ściśnięcie matrycą/patrycą, zazwyczaj w celu uwypuklenia, nadrukowanego wcześniej wzoru (napis, logo, element zdobniczy). Tłoczenie odbywa się w temperaturze otoczenia lub tłocznik jest podgrzewany do temperatury kilkudziesięciu°C, dzięki temu tłoczony materiał po ustąpieniu tłoka w większym stopniu zachowuje odkształcenie. Czasem używane są jeszcze wyższe temperatury, by tłoczony materiał dodatkowo odbarwić (np. skórę)

Proces tłoczenia często łączony jest z procesem „hotprintu” – pojedyncze uderzenie matrycy jednocześnie lekko wyciska wzór i nanosi folię do hot-stampingu. Aby jednak mocniej materiał przetłoczyć w głąb, lub aby było możliwe przetłoczenie wypukłe, po hotprincie (zwanym też hot-stampingiem dokonuje się kolejnego przelotu przez maszynę, podczas którego wykonuje się tłoczenie. W przypadku matryc grawerowanych czasem możliwe jest uszlachetnienie folią do hot-stampingu i tłoczenie wypukłe w jednym przelocie, są to matryce grawerowane złocąco-tłoczące. Do tłoczeń wykorzystuje się tańsze matryce chemigraficzne lub wytrzymalsze i wielopłaszczyznowe matryce grawerowane.

Trójnóż – maszyna introligatorska umożliwiająca okrawanie bloków książkowych z jednej, dwóch lub trzech stron w czasie jednego taktu maszyny.

Uszlachetnianie druku – dziedzina poligrafii z pogranicza technik drukarskich i introligatorskich, zajmująca się metodami pokrywania podłoża drukowego różnorodnymi substancjami lub materiałami.

Uszlachetnianie druku można stosować zarówno wobec miejsc zadrukowanych, jak i niepokrytych farbą drukową. Zazwyczaj uszlachetnienia dokonuje się na zadrukowanych już arkuszach, ale jeszcze przed procesami introligatorskimi.

Celami uszlachetniania wyrobów poligraficznych są:

• podnoszenie wizualnych walorów powierzchni,
• zwiększenie wytrzymałości mechanicznej podłoża (np. na rozciąganie),
• zwiększenie wytrzymałości mechanicznej powierzchni (np. na ścieranie),
• zwiększenie odporności powierzchni na agresywne czynniki środowiska, jak: światło, wilgoć, woda, utlenianie,
• nadanie cech specyficznych (np. powlekanie klejem).

Do technik uszlachetniania druku zalicza się takie techniki, jak:

• brązowanie,
• cold-stamping,
• gumowanie,
• hot-stamping,
• impregnowanie,
• lakierowanie druku,
• laminowanie w tym foliowanie,
• powlekanie,
• tłoczenie,
• zadruk farbami specjalnymi,
• druk soczewkowy.

Użytek – jedna kopia pracy przygotowanej do druku (lub jej fragment mieszczący się na arkuszu druku).

W przypadku pracy lub jej fragmentu – kilkakrotnie mniejszych od stosowanego arkusza drukarskiego, należy przygotować kilka użytków, czyli na jednym arkuszu będzie drukowane od razu kilka kopii. Np. ulotka formatu A5 drukowana na maszynie A3 wymaga przygotowania pracy w 4 użytkach.

Wklejka – wklejona na stałe do książki kartka innego rodzaju papieru niż blok książki (najczęściej dotyczy ilustracji lub map)

Wkład – może być stosem luźnych kartek, którego grzbiet jest pokryty klejem, lub zestawem odpowiednio zszytych kart z jednej składki lub wielu składek wchodzących jedna w drugą, wreszcie wkład może być zestawem składek ułożonych obok siebie i połączonych jednocześnie klejem i nićmi.

Wkładka – włożona luźno do bloku książki kartka (np.mapa, reklama innej ksiązki)

Wyklejka – jest to arkusz papieru o gramaturze zwykle trochę większej od arkuszy wkładu, który jest przyklejony zarówno do wewnętrznej strony okładziny okładki jak i do pierwszej (lub ostatniej) kartki wkładu. Głównym zadaniem wyklejki jest właśnie połączenie okładki z wkładem. Wyklejki są oczywiście dwie – każda dla jednej z okładzin okładki. Wyklejki stosuje się przy sztywnych okładzinach. Wyklejki są niezadrukowane lub zadrukowane tłem lub wzorem, natomiast informacje treściowe umieszcza się tam bardzo rzadko.

Wykrojnik – stosowane w poligrafii, w masowej produkcji, narzędzie do wycinania określonego kształtu z arkusza zazwyczaj zadrukowanego – płaszczyzna z trwale umocowanymi ostrzami jest przyciskana do zadrukowanego papieru i jednym uderzeniem wycina z arkusza cały złożony wzór np. siatkę pudełka. Często listwom tnącym (noże tnące, noże sztancujące) towarzyszą listwy bigujące (bigi), a czasami listwy perforujące (noże perforujące). Zatem wykrojnik oprócz zasadniczej funkcji wycinania (sztancowania) może również przygniatać (bigować) lub perforować. Klasyczne wykrojniki wykonuje się, umieszczając w desce (zazwyczaj sklejce) z rowkami odcinki listew sztancujących, bigujących, perforujących. Wykrojniki dodatkowo zaopatrzone są w listwy gumowe, które wystają ponad powierzchnię noży sztancujących czy perforujących i umieszczane są po obu ich stronach. Gumy te są ściśliwe, a ich rolą jest wypchnięcie wykrawanego materiału z wnętrza wykrojnika. Do bigowania zazwyczaj stosowane są listwy dwupunktowe, tj. o grubości 0,7 mm. Do przygniatania tektur o wyższej gramaturze stosuje się bigi trzypunktowe, tj. o grubości listwy 1,05 mm. Do wykrawania etykiet, w których trzeba wycinać linie po krzywiznach często stosuje się precyzyjniejsze i trwalsze (ale też i kosztowniejsze) metalowe wykrojniki kowalskie. Wymienione wykrojniki należą do wykrojników płaskich. Stosuje się też wykrojniki rotacyjne. Wykrojniki płaskie poruszają się w kierunu: góra-dół, wykrojniki rotacyjne pracują obracając się na cylindrze maszyny sztancującej. Wykrojnik rotacyjny może być w postaci blachy z umieszczonymi nożami tnącymi i listwami bigującymi. Taki wykrojnik jest mocowany do cylindra magnetycznego.

Złamywarka, falcerka – maszyna introligatorska do falcowania czyli złamywania arkuszy na określony format składki.

Zwięzy – w poligrafii, pierwotnie odcinki sznura biegnące poprzecznie do grzbietu książki, które służą wzmocnieniu szycia składek; obecnie stosowane wyłącznie jako stylowa ozdoba książki. Zwięzy zwane również bindami, w dawnych oprawach pomagały w łączeniu bloku książki z okładzinami. Szyjemy księgi na zwięzy pojedyncze oraz podwójne. Zależy to od wielkości woluminu oraz projektu oprawy. Kolejnym typem zwięzów, są zwięzy fałszywe – umieszczamy je na grzbietówce kartonowej (przy standardowej oprawie książek), przycinamy zwięzy z pasków skóry lub tekturki. Pola grzbietowe dzielimy symetrycznie, z tym że pole dolne (stopka) oraz pole górne (główka) są większe niż pozostałe pola. Stopka jest wieksza od głowki o 2 do 3 szerokości zwięza. Zwięzy prawdziwe i fałszywe stosujemy przy oprawach skórkowych.